Of we het nu hebben over acteren zonder stereotypen of ACTeren tegen stereotypen, de idee erachter blijft identiek. Wie echt persoonlijkheid in een personage wilt leggen, kan zich immers laten inspireren door stereotiepen, maar... houdt zich er best niet aan.
Herkenbaarheid vs. menselijkheid
De stoere krijger, de zelfverzekerde militair, de homoseksuele haarkapper, de afstandelijke zakenman, de gladde verkoper, de wietpaffende hippie en de wijze therapeut: het zijn allemaal voorbeelden van stereotiepen die we ons gemakkelijk voor de ogen kunnen halen. Of het nu gaat om jungiaanse archetypen of beelden die we voor onszelf hebben gevormd uit eigen ervaringen: ze steunen vaak op een observatie die gemiddeld vaker voorkomt dan een andere... en ze beperken zowel ons begrip van de echte wereld als ons psychologisch inzicht en ons acteerwerk.
Plopperdeplopperdeplop! Wat er vaak mis is met acteeroefeningen
Heel wat acteerleraars vragen hun studenten om zich volgens een stereotype te gedragen. Ze leren hun cursisten om 'te stappen als een politieagent' of om te 'praten als een therapeut'. Wie zulke acteeroefeningen kritisch bekijkt, begrijpt echter al snel dat ze het risico lopen om een fundamenteel verkeerd idee bij de acteerstudenten in te slijpen: door zich allemaal stereotiep gedrag aan te meten, gaat er differentiatie verloren en beginnen alle personages van een bepaalde cultuur, job, sociaal-economische achtergrond of etniciteit op elkaar te lijken.
Aan de grond van de fout ligt een waarheid, namelijk dat stereotypen herkenbaar zijn. Wie ze er echter ongenuanceerd indramt, zorgt ervoor dat het individu verloren gaat in groepsdenken dat niet eens altijd correct is. Stereotypen zijn een handig hulpmiddel voor comedy, maar persoonlijk ben ik er niet eens van overtuigd of het wel zo gezond is om ze te gebruiken voor kinderseries of -films. Mijn verloofde - zelf een actrice - en ik storen ons er vaak aan dat Kwebbel de typisch zeurende vrouw moet voorstellen, dat iemand als Klus absoluut mannelijk moest zijn en dat er zelfs een vrouwelijke kabouter in het Plopuniversum rondloopt die vooral met haar uiterlijk begaan is. Dat zijn toch wel heel erg veel stereotypen in een enkele reeks. Doen we onze kinderen daar dan zoveel plezier mee?
Het menselijke denken categoriseert anderen al vrijwel automatisch. Onderzoek wijst uit dat we onszelf al een mening vormen over een ander wanneer we hem of haar minder dan een seconde lang hebben gezien... en die mening is achteraf nog erg moeilijk te veranderen. Dat soort mechanisme behoeft geen ondersteuning - er is nuance nodig.
Acteercoaches die oefeningen rond stereotypen gebruiken, bedoelen het ongetwijfeld goed, maar wie een bepaald gedrag of zekere manier van denken aanleert, heeft het achteraf moeilijker om daaruit te breken. Een toneelacteur instrueren om minder grootse gebaren te gebruiken en alles wat 'kleiner' te houden voor de camera, is niet zelden moeilijker dan een beginneling aanleren om subtieler te acteren. Daarom is het belangrijk om binnen of na elke oefening rond stereotypen ook nuances aan te gaan brengen.
Ja, stereotypen zijn herkenbaar, maar ze vormen geen boeiend kijkvoer. Hoe saai zou Suits, Boston Legal of The Practice zijn als elke advocaat zich hetzelfde zou gedragen? Hoe flauw zou Blue Bloods worden als alle politieagenten een identiek karakter zouden hebben? Hoe snel zou je jouw interesse kwijtgeraken in House M.D., St. Elsewhere of Chicago Hope als iedere dokter zich identiek zou voortbewegen? Sterker, nog: zelfs ijzersterke komische reeksen als The Office, The Good Place, Veep, Entourage, Upload, Silicon Valley, Mythic Quest, Brooklyn 99, Modern Family, Californication of Unbreakable Kimmy Schmidt beginnen vaak vanuit een stereotype, maar doorbreken die gaandeweg meermaals.
Veralgemenen en nuanceren gaan hand in hand
We mogen ons onbewust denken dan wel gedeeltelijk baseren op archetypen, maar het is door nuances te zien dat we betere mensen worden en dat we interessantere ervaringen opdoen. Stereotypes zijn voorspelbaar, ze doen onze verbeelding niet op hol slagen. De beste series en films verrassen en verbazen ons, ze maken ons enthousiast en ze doen ons naar meer verlangen. Dat doe je niet met voorspelbaar acteren.
Elk individu is anders. Tv en film zou die realiteit moeten weerspiegelen: elk personage zou moeten verschillen van elke andere denkbeeldige figuur. In onze lessen bij Hollywood Actor's Showcase in Los Angeles noemen we dat 'acteren met ballen'. Manieren vinden om de inzet te verhogen, om onze kijkers, toeschouwers en/of luisteraars te boeien en om hen te laten raden naar wat er op punt staat te gebeuren, is een mooi doel als acteur. Soms kunnen we voorspelbaarheid gebruiken, bijvoorbeeld in bepaalde komische scènes, in passende (sub)genres of in een verhaal dat opzettelijk voorspelbaar is omdat het pad dat wordt bewandeld belangrijker is dan het slotakkoord (bijvoorbeeld in een romcom), maar vaak is het onze vijand.
Oefeningen rond stereotypen gebruiken we ook bij Badass Intensive Acting Studios Powered by Hollywood Actor's Showcase, maar enkel om er dan mee aan de slag te gaan. We sleutelen aan de achtergrond van de personages; aan hun ervaringen, gedragingen, capaciteiten, overtuigen, waarden en (rol-)identiteit; aan hoe ze reageren; aan kleine fysieke accenten die weerspiegelen hoe ze zich voelen. Relateren is belangrijk, herkenbaarheid heeft zijn plaats, maar eenheidsworst smaakt zoals ze klinkt: zoutloos en niet erg pittig. Het doel is altijd hetzelfde: niet enkel aan onszelf denken, maar aan ons publiek, en dat publiek een fijne ervaring bezorgen. Dat is immers het mooiste wat er is, toch?
Dirk Vandereyken